واژه Research در لغت به معنای پژوهش، تحقیق، کند و کاو، تجسس و کاوش است و Qualitative به معنای کیفی و چونی است. این دو واژه مجموعاً به معنای تحقیق و پژوهش کیف ی است.[1]
تحقیق کیفی عبارت از مجموعه فعالیت هایی(چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت های پژوهشی) است، که هرکدام به نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، درباره ی موضوع مورد تحقیق یاری می دهند. بدین ترتیب، از اطلاعات جمع آوری شده، توصیف های تحلیلی، ادراکی و طبقه بندی شده حاصل می شود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آن ها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان های آن ها است. محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می کند که خود را به جای دیگران قرار می دهد.[2]
آنسلم استراس می گوید: <<منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است که یافته هایی را به دست می دهند که با شیوه هایی غیر از روش های آماری یا هرگونه کمّی کردن کسب نشده اند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق درباره ی زندگی افراد، شرح حال ها، رفتارها و همچنین درباره ی کارکرد سازمانی، جنبش های اجتماعی یا روابط بین الملل معطوف باشد.>>[3]
تا پایان دهه ی 1960 نزدیک به 90 درصد گزارش های منتشرشده در مجلات جامعه شناسی آمریکا، مبتنی بر تحقیق کمّی و آماری بودند. گرچه در بریتانیا آمارهای قابل مقایسه ای در دست نیستند؛ ولی گمان می رود تا اواخر دهه ی 1960 تحقیق آماری در این کشور نیز مسلط بود. اما امروزه قضیه تفاوت پیدا کرده و به دلیل انتقادهای نظری از "اثبات گرایی(Positivism)" (که گرایش به شیوه های آماری و کمّی دارند)، اکنون روش های کیفی، جایگاهی کانونی در آموزش و تحقیق اجتماعی به دست آورده اند.[4]
این روش را انسان شناسان فرهنگی برای مطالعه آداب و رفتارهای مردمان فرهنگ های دیگر ابداع کرده اند. مبنای فلسفی تحقیق کیفی، "انسان گرایی" (Humanism) و "طبیعت گرایی" (Naturalism) است. منظور از مبنای انسان گرایانه، توجه به نقش و اهمیت انسان در تحقیق های کیفی است. مطابق این فلسفه، وجه ممیّز انسان با موجودات دیگر، کنش بر پایه ی انگیزه ها یا عوامل درونی و بیرونی به جای واکنش است.[5]
به پژوهش کمّی(Quantitative Research) "اثبات گر" (positivism) و به پژوهش کیفی، پژوهش "مابعد اثبات گرا" (post positivism) نیز گفته می شود. پژوهش اثبات گرا، ریشه در این فرض دارد، که جلوه های محیط اجتماعی، واقعیّتی مستقل را تشکیل می دهند و طی زمان و موقعیت ها، نسبتاً ثابت اند.
منظور از استقلال پدیده این است که واقعیّت، نزد پژوهش گر اثباتگرا ، عینی تلقی می شود، جدا از پژوهش گر وجود دارد و توسط همگان دیده می شود. به دیگر سخن، واقعیت اجتماعی وجود خارجی دارد و توسط مشاهده گران ساخته نمی شود. برخلاف پژوهش های کیفی(مابعد اثبات گرا) که در آن واقعیّت اجتماعی به وسیله مشارکت کنندگان در آن ساخته می شود. فرض بر این است؛ که واقعیّت اجتماعی، به طور پیوسته و مداوم در موقعیّت های محلّی ساخته می شود. به عبارت دیگر برای پژوهش گر کیفی واقعیت یگانه ای وجود ندارد، هر ناظر و مشاهده گری واقعیت را به صورت بخشی از فرآیند پژوهشی خلق می کند، واقعیت مبتنی بر ذهن است و تنها با ارجاع به یک ناظر موجودیت می یابد. به عبارت ثالث پژوهش گر کمی عینیت را وجهه ی همت خود قرار می دهد و از داده ها جدا می ایستد ولی پژوهش گر کیفی خود را بخش ناگسستنی از داده ها می داند در حقیقت بدون مشارکت فعال پژوهش گر، داده ای وجود ندارد.
پژوهش گر اثبات گرا، دانش را از طریق گردآوری داده های عددی و مشاهده ی نمونه ها و سپس عرضه ی این داده ها به تحلیل عددی فراهم می کند. در مقابل این ها پژوهش "مابعد اثبات گرا"، ریشه در این فرض دارد که جلوه های محیط اجتماعی به عنوان تفسیرهایی به وسیله ی افراد ساخته می شود. این تفسیرها شکل گذرا و وابسته به موقعیت دارند. پژوهش گران مابعد اثبات گرا دانش را از درجه ی اول از طریق گردآوری داده های کلامی با "مطالعه ی جدّی و عمقی" (Intensive) موارد، و عرضه این داده ها به استقراء تحلیلی فراهم می آورند.[6]
پژوهش گران کیفی بر نوعی تفسیر کل نگر تأکید می کنند. آنان واقعیتها و ارزشها را به صورتی غیر قابل تفکیک و آمیخته با یکدیگر در نظر می گیرند. از طرف دیگر پژوهش گران کمّی به جای توجه بر تفسیرهای کل نگر، بر عوامل و متغیرهای فردی تأکید دارند. پژوهش گر کمّی بر این باور است که واقعیّت را می توان به مؤلفه هایش تقسیم کرد و با نگاه به این اجزاء، شناختی از کل به دست آورد؛ ولی پژوهش گر کیفی براساس این باور، که واقعیّت، کلیّتی است غیر قابل تقسیم، به بررسی کلّ فرآیند می پردازد.[7]
اصطلاح دیگری که گاه به جای پژوهش کیفی به کار می رود، پژوهش "مطالعه ی موردی" (Case Study) است. این اصطلاح بر این واقعیت تأکید می ورزد که پژوهش کیفی، متمرکز بر مطالعه ی موارد است؛ نه جامعه ها و نمونه ها.
البته پژوهش های کیفی و کمّی می توانند از طریق کشف(توسط پژوهش های کیفی) و تأیید (توسط پژوهش های کمی) هم دیگر را کامل کنند؛[8]فلذا با وجود همه تفاوت ها، بسیاری از پژوهش گران، اکنون ترکیبی از رویکردهای کمّی و کیفی را برای فهم کامل پدیده مورد بررسی خود، به کار می برند.[9]
گرچه روش کیفی را انسان شناسان فرهنگی ابداع کردند، ولی امروزه در سایر علوم انسانی و اجتماعی نظیر جامعه شناسی، ارتباطات، آموزش و پرورش، تاریخ، مطالعات فرهنگی و مطالعات جنس واره ای(جنسیّتی:Sexuality) نیز به کار می رود. لکن در روان شناسی، روش های کمّی غلبه دارند.[10]
اساساً بخش عمده ای از مطالعات مربوط به تأثیر ایدئولوژی دین، فرهنگ، ت، اخلاق و مانند آن، برکنش و رفتار انسان که موضوع مطالعه بسیاری از رشته های علوم انسانی است، را می توان با استفاده از روش تحلیل کیفی و عقلی، تجزیه و تحلیل نمود.[11]
بخش اول: داده ها؛ داده ها می توانند از منابع مختلف گردآوری شده باشند. مصاحبه، مشاهده و مشارکت، معمول ترین منابع اند؛
بخش دوم: شامل روش های تحلیلی و تعبیر و تفسیری است؛ که برای رسیدن به یافته ها یا نظریه ها به کار می رود. این روش ها شامل شیوه های مفهوم پردازی از داده ها است؛ که به "کدگذاری(Coding)" موسوم است. شیوه های دیگری مثل نمونه گیری غیرآماری، یادداشت برداری و نمایش روابط مفهومی به صورت دیاگرام نیز بخشی از مرحله ی تحلیلی اند؛
بخش سوم: عبارت است از گزارش های نوشته شده و شفاهی و ارائه آن ها در مجله ها و کنفرانس های علمی.[12]
1. نظریه مبنایی(Grounded theory)؛ یعنی آن چه که به طور استقرایی (Induction)؛ یعنی از جزء به کل، از مطالعه پدیده ای به دست آید و نمایان گر آن پدیده است. به عبارت دیگر، باید آن را باید کشف کرد و کامل نمود و به طور آزمایشی از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده هایی که از آن پدیده نشأت گرفته است، اثبات نمود.
2. مردم نگاری یا قوم نگاری(Ethnography)؛ پژوهش قوم نگاری معمولاً با انسان شناسی همبسته است. قوم نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیّت فرهنگی و در معنای وسیع، از فرهنگ است. پژوهش قوم نگاری بر مشاهده، توصیف و داوری های کیفی یا تفسیر پدیده های مورد بررسی تأکید بسیار دارد.[14]
3. پدیدارشناختی(Phenomenology)؛ استفاده از پدیدار شناسی به منظور پژوهش و آگاهی مستقیم نسبت به تجربیات و مشاهدات؛ به عبارت دیگر، نسبت به پدیدارهایی است که بی واسطه در تجربه ما ظاهر می شوند.[15]
4. وقایع زندگی یا تحقیق زندگی نامه ای(Biographical)؛ در این نوع تحقیق، مطالعه بر یک فرد، متمرکز می شود و از طریق روایت زندگی او به صورت حکایت گونه، رویدادهای زندگی فردی در چهارچوبی وسیع تر نمایان می شود. سپس با ارتباط دادن این رویدادها، به عنوان نقطه های عطف و اطلاعات گردآوری شده مورد تفسیر قرار می گیرند. از پژوهش زندگی نامه ای به عنوان تاریخ شفاهی(Oral History) نیز یاد می شود.[16]
5. تحلیل مکالمات یا گفتمان(Discourse Analysis)؛ در این نوع تحلیل، داده ها در اصل به صورت گفتار تولید می شوند؛ ولی بعدا آنها را به منظور تحقیق با دقت و وسواس فراوان و با استفاده از علائمی که تأکیدها، مکثها، خنده ها و سایر ظرایف غیرکلامی را هم بر کاغذ بیاورد، به نوشتار تبدیل می کنند. موضوع این دسته از مطالعات به یک معنا "پیام" است. تحلیل گفتمان عمدتاً در علوم ی ریشه دارد؛ ولی در شاخه های مختلفی از علوم دیگری، مانند زبان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی نیز کاربرد دارد.[17]
6. تأویل شناسی یا هرمنوتیک(Hermeneutic)؛ روشی است که فهم متون و چگونگی ادراک و فهم و روند آن را بررسی می کند. به عبارت دیگر هرمنوتیک، هنر دستیابی به فهم کامل و تامّ عبارت های گفتاری و نوشتاری است.[]
7. کردارشناسی(Ethnology): این نظریه که از مطالعه رفتار حیوانات در محیط های طبیعی به دست آمده، بیان می کند که نوزاد انسانی به طور ژنتیکی آماده است تا به افرادی که از او مراقبت می کنند، دلبسته شود. این دلبستگی ها از لحاظ تکاملی دارای ارزش است؛ زیرا سبب سازش با محیط می شود. به عقیده جان بالبی(John Bowlby) پایه های زیستی رفتارهای دلبستگی، در صورتی که از دیدگاه تکاملی مطالعه شود، آسان تر قابل درک خواهد بود.[19]به طور کلی در این روش سعی می شود تاانواع رفتار انسان ها شناسایی و درک شود.
8. نشانه شناسی(semiotics): نشانه شناسی در درجه اول با آفرینش "معنا" در متون(فیلم، برنامه های تلویزیونی و دیگر آثار هنری) سر و کار دارد. این علم نشان می دهد که نشانه و نقش آن چیست؟ نشانه ها و روابط، دو مفهوم کلیدی تحلیل نشانه شناختی هستند. در تحلیل نشانه شناسی تفکیکی موقتی و اختیاری بین محتوا و شکل قائل می شویم و تمام توجه خود را معطوف نظام نشانه هایی می کنیم که متن ما را می سازد. مثلاً غذا در برنامه تلویزیونی نباید فقط استیک، سالاد و . تلقی شود؛ بلکه نظامی از نشانه ها که حاوی معانی مربوط به موضوعاتی مثل پایگاه، سلیقه، پیشرفت، ملّیّت و غیره است، می باشد.[20]
9. جامعه سنجی(Sociometry): این روش را مورنو (Moreno) در سال 1934 برای مطالعه و اندازه گیری روابط از نظر جذب و دفع متقابل یا یک طرفه در یک گروه طبیعی پیشنهاد کرده است.[21]به طور کلی این روش، وسیله ای برای تعیین درجه پذیرش افراد در یک گروه، کشف روابط این افراد و آشکار کردن ساخت خود گروه به کار می رود.
1. مشاهده رفتار در وضعیت طبیعی؛ در این روش پدیده در دنیای واقعی و محیط و وضعیت طبیعی و نه ساختگی بررسی می شود؛
2. عمق ادراک؛ این روش توانایی جذب و دستیابی به نظرهای شخصی را دارد؛ نظرهایی که در ارتباط با زندگی هستند و از آن ناشی می شوند؛
3. انعطاف پذیری؛ نه تنها می توان به سؤالهای از پیش تعیین شده پاسخ داد، بلکه محقق توانایی پاسخ گویی به سؤالهای مطرح شده در زمان اجرای تحقیق را نیز دارد؛[22]
1. به حقوق انسانی آزمودنی ها؛ محقق ممکن است از اعضای نمونه یا جامعه، بدون اطلاع و رضایت قبلی آن ها، اطلاعات آشکار و در عین حال زیان بخش را جمع آوری کند.
2. مخاطرات قانونی، اخلاقی و جانی؛ در برخی تحقیقات ممکن است، محقق سبب خطر جانی برای اعضای گروه یا خودش شود. مثل کسانی که در گروه هایی که فعالیّت جنایی دارند.
3. پایایی؛ ممکن است گزارش های ارائه شده توسط محقق، حوادث نادر باشند؛ یا اینکه سهواً اطلاعات تحریف شده ای را گزارش دهد.[23]
4. عدم ارائه یک چارچوب نظری برای تحقیق که عمیق، خلاصه و دقیق باشد.[24]
درباره این سایت